Zgodnie z art. 64 kodeksu cywilnego prawomocne orzeczenie Sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie. Komentowany przepis może być zastosowany, gdy osoba zobowiązana do złożenia oznaczonego oświadczenia woli uchyla się od jego złożenia. Przepis ten nie stanowi jednak samoistnej podstawy do skutków wynikających ze złożenia oświadczenia woli osoby, która była do tego zobowiązana. Jest on jedynie podstawą prawną do przymusowej realizacji obowiązku, który wynika z innego źródła. Orzeczenie Sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje tylko oświadczenie strony uchylającej się od jego złożenia i w takim zakresie ma ono charakter konstytutywny. Orzeczenie Sądu uwzględniające powództwo o zobowiązanie pozwanego do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie także wówczas, gdy zobowiązany miał złożyć oświadczenie w szczególnej formie. Orzeczenie Sądu zastępuje bowiem zachowanie formy aktu notarialnego oraz wszelkich innych form szczególnych wymaganych dla ważności dokonania danej czynności prawnej. Jeżeli jednak oświadczenie to ma stanowić składnik umowy, jaka miała być zawarta pomiędzy stronami, to do jej zawarcia konieczne jest złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez drugą stronę z zachowaniem wymaganej formy.

Art. 64 k.c. może mieć zastosowanie tylko wówczas, gdy istnieje cywilnoprawny obowiązek dokonania określonej czynności prawnej (złożenia oświadczenia woli). Z obowiązkiem tym musi być skorelowane odpowiednie uprawnienie drugiej strony o charakterze roszczenia cywilnoprawnego. Przesłanka ta jest spełniona, gdy możliwe jest określenie konkretnej treści oświadczenia woli, które ma być złożone przez zobowiązanego. Wynika to wprost z treści powołanego przepisu, który przewiduje możliwość zastąpienia orzeczeniem sądu tylko "oznaczonego oświadczenia woli", a zatem przymusowa realizacja obowiązku złożenia oznaczonego oświadczenia woli jest możliwa tylko wówczas, gdy istnieją przepisy prawa lub inne "źródła" pozwalające na ustalenie podmiotu zobowiązanego i uprawnionego oraz konkretnej treści roszczenia. Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie jest podstawą do stwierdzenia przez sąd, że dłużnik ma obowiązek złożenia oświadczenia woli., nie stanowi jednak podstawy materialnoprawnej takiego roszczenia. Roszczenie jest uzasadnione tylko wtedy, gdy pozwany nie składa oznaczonego oświadczenia woli, mimo że jego zobowiązanie do tego wynika bądź z czynności prawnej, bądź z przepisów prawa, a przepis art.64 k.c. nie jest samoistną podstawą dla kreowania obowiązku złożenia oznaczonego oświadczenia woli. Zobowiązanie do złożenia stosownego oświadczenia woli może wynikać ze źródeł o różnym charakterze, a więc zarówno z ustawy, umowy jak i z ważnej czynności prawnej. Jeżeli źródłem roszczenia ma być umowa, musi ona zawierać skonkretyzowane co do osoby i treści zobowiązania i wyrażać się w formie zastrzeżonej dla ważności zobowiązania, względnie wymaganej dla powstania roszczenia. Częstym jest uzyskiwanie zastępczej zgody współwłaściciela nieruchomości, wtedy najczęściej nie ma żadnej umowy, tylko sam fakt współwłasności i konieczności uzyskania oświadczenia woli udowodniony odpowiednimi dokumentami powinien wystarczyć.

Orzeczenie Sądu, którego podstawą jest norma art. 64 k.c., zastępuje oświadczenie woli. Skutek ten następuje co do zasady z chwilą uprawomocnienia się tego orzeczenia. Wyraża się w tym jego zastępcza funkcja. Przyjmuje się, że uprawomocnienie się omawianego orzeczenia tworzy fikcję prawną, zgodnie z którą złożono oświadczenie woli o treści określonej w orzeczeniu. Ustawodawca zrezygnował nadto z wymogu uzyskania klauzuli wykonalności w takich przypadkach. Ułatwić ma to realizację tytułu egzekucyjnego zobowiązującego dłużnika do złożenia oświadczenia woli. Nie są zatem wymagane żadne czynności wykonawcze.

Wypada jednak powtórzyć, że w literaturze wskazuje się, iż orzeczenia sądowe zastępujące oświadczenia woli stron umowy, zastępują zarazem wymóg formy szczególnej, co ma znaczenie zwłaszcza w odniesieniu do umów dotyczących przeniesienia własności nieruchomości. Oznacza to, że orzeczenia Sądu zastępujące umowy odnoszące się do przeniesienia własności nieruchomości nie wymagają składania uzupełniających oświadczeń woli w formie aktu notarialnego.

Pozew

Żądanie zobowiązania pozwanego do złożenia oświadczenia woli powinno wskazywać osobę, która jest zobowiązana złożyć oświadczenie woli, osobę, której pozwany ma złożyć oświadczenie woli oraz skonkretyzowanie treści oświadczenia woli w taki sposób, aby na podstawie samej treści wyroku uwzględniającego powództwo nastąpił pożądany skutek prawny.

W praktyce orzeczniczej sądów powszechnych, w sprawach, w których powód opiera swe żądanie na art. 64 k.c., często stosuje się w orzeczeniu uwzględniającym powództwo sformułowanie „stwierdza obowiązek złożenia oznaczonego oświadczenia woli” lub „zobowiązuje do założenia oświadczenia woli”, albo też „nakazuje złożenie oświadczenia woli”. Wynika to z faktu, jak podkreśla się w doktrynie, że wbrew brzmieniu przepisu art. 64 k.c., nie chodzi tu o wyrok ustalający istnienie określonego obowiązku, bowiem Sąd rozpoznaje powództwo o świadczenie, a nie o ustalenie. Wyrok ten określa treść oświadczenia woli, jakie złożyć mają powodowie, a zatem pozwala na zaistnienie skutków prawnorzeczowych tego oświadczenia i pozwała na przypisanie mu konstytutywnego charakteru.

Obowiązek udowodnienia żądania

Obowiązkiem powoda jest przytoczenie okoliczności faktycznych, z których wywodzi roszczenie i wskazanie na dowody, których przeprowadzenie potwierdzi zasadność jego twierdzeń o faktach. Powód inicjując postępowanie, winien już na etapie wniesienia pozwu zgłosić wszelkie wnioski dowodowe dla wykazania faktów z których wywodzi skutki prawne. W procesie cywilnym strony mają obowiązek twierdzenia i dowodzenia tych wszystkich okoliczności (faktów), które mogą być przedmiotem dowodu. Reguły rozkładu ciężaru dowodu, stosowane przez Sąd w fazie wyrokowania, mają fundamentalne znaczenie dla dokonania prawidłowej oceny wykonania przez każdą ze stron obowiązku dowodzenia w zakresie przesłanek uzasadniających roszczenie lub zwalniających stronę pozwaną od konieczności jego spełnienia. Obowiązkiem Sądu jest ustalenie, czy strona inicjująca proces wykazała okoliczności faktyczne, których zaistnienie determinuje możliwość jego skutecznego wpisania (subsumcji) w odpowiednią podstawę prawną. Jeśli ustalenia takiego dokonać nie można, to fakt ten samoistnie niweczy zasadność powództwa i to niezależnie od tego, czy pozwany z kolei udowodnił podstawy faktyczne przyjętej linii obrony czy też nie. Jeżeli zaś materiał dowodowy zgromadzony w sprawie nie daje podstawy do dokonania odpowiednich ustaleń faktycznych w myśl twierdzeń jednej ze stron, sąd musi wyciągnąć ujemne konsekwencje z braku udowodnienia faktów przytoczonych na uzasadnienie żądań lub zarzutów. Należy to rozumieć w ten sposób, że strona która nie przytoczyła wystarczających dowodów na poparcie swych twierdzeń, ponosi ryzyko niekorzystnego dla siebie rozstrzygnięcia, o ile ciężar dowodu co do tych okoliczności na niej spoczywał. Wskazać również przy tym należy, iż sytuacji, gdy powód dochodzi konkretnego roszczenia, to na nim przede wszystkim, w myśl art. 6 k.c., spoczywa ciężar udowodnienia. Dopiero zatem w razie przedstawienia przez stronę powodową konkretnych dowodów na okoliczność istnienia i wysokości zobowiązania, pozwany winien przedstawić własne dowody w celu obalenia twierdzeń powoda. Wówczas bowiem konkretyzuje się w stosunku do pozwanego ciężar dowodowy wynikający treści art. 6 k.c., którego procesowym odpowiednikiem jest art. 232 k.p.c.