Skarga pauliańska przeciwko wnioskowi o podział majątku wspólnego, dział spadku czy zniesienie współwłasności nieruchomości

Skarga pauliańska przeciwko wnioskowi o podział majątku wspólnego, dział spadku czy zniesienie współwłasności nieruchomości

Na podstawie art. 527 § 1 KC wierzyciel może zaskarżyć zgodny wniosek dłużnika i pozostałych uczestników postępowania o podział majątku wspólnego, dział spadku i zniesienie współwłasności, jeżeli w wyniku uwzględnienia tego wniosku przedmioty majątkowe objęte podziałem zostały nabyte przez uczestników postępowania niebędących dłużnikami.  Przewidziany w art. 534 KC termin biegnie wówczas od dnia uprawomocnienia się postanowienia działowego.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego generalnie neguje się możliwość obejmowania skargą pauliańską tzw. czynności czysto procesowych i to nawet wówczas, gdy wywołują one skutki prawne w sferze prawa materialnego (np. skutki przewidziane w art. 123 § 1 pkt 1 KC, art. 124 § 2 KC, art. 175 KC, art. 224 § 2 KC, art. 482 § 1 KC; tak np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 października i 19 października 1999 r., III CKN 388/98, OSNC 2000, z. 4, poz. 75). Czynności procesowe są podejmowane przede wszystkim w zamiarze wywołania skutków procesowych w określonym postępowaniu sądowym, a wspomniane materialno-prawne skutki ich podejmowania są niezależne od woli stron takiego postępowania. Nie wyklucza się jednak możliwości zaskarżenia skargą pauliańską niektórych czynności procesowych, jeżeli czynności te cechuje ta właściwość, że mogą one - zgodne z wolą stron postępowania - wywołać poza skutkami procesowymi jednocześnie skutki w sferze prawa materialnego (tak np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 października 1995 r., III CRN 40/95, OSNC 1996, z. 3, poz. 43). Chodzi tu np. o uznanie powództwa w sprawie o zapłatę (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2008 r., V CSK 163/08), ale już nie o uznanie powództwa w sprawie o zniesienie wspólności majątkowej (np. uzasadnienie cyt. wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 października 1995 r., III CRN 40/95; stwierdzono tu bowiem, że skutki materialno-prawne wywiera wyrok konstytutywny, a samo uznanie z punktu widzenia prawa materialnego nie przedstawia żadnego znaczenia). Skargą pauliańską można zaskarżyć także ugodę sądową, po zawarciu której doszło do umorzenia postępowania (tak np. cyt. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 października 1999 r., III CKN 388/98). W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 11 października 1980 r., III CZP 37/80 (OSN 1981, z. 4, poz. 48) przyjęto, że przedmiotem zaskarżenia skargą pauliańską mogą być nawet „działania dłużnika niemające charakteru czynności prawnej, jednakże będące aktem jego świadomego działania i powodujące pokrzywdzenie wierzyciela na skutek uszczuplenia majątku przez dłużnika". Uchwała ta odnosiła się do sytuacji niewytoczenia przez dłużnika powództwa o ustalenie ustania jego obowiązku alimentacyjnego wobec wierzyciela alimentacyjnego, przy czym takie właśnie zaniechanie dłużnika uniemożliwiało zaspokojenie roszczenia wierzyciela pauliańskiego.

Można zatem stwierdzić, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszcza się możliwość objęcia skargą pauliańską także czynności procesowych, które - najogólniej biorąc - wyróżniają się następującymi cechami jurydycznymi: a) wywołują (choć nie bezpośrednio) skutki prawne także w sferze prawa materialnego (kategoria czynności o „podwójnych skutkach prawnych"); b) skutki materialno-prawne tych czynności następują w zasadzie zgodnie z wolą stron postępowania; c) zapadłe w toku postępowania orzeczenie sądowe (merytoryczne lub inne) w pełni respektuje taki stan rzeczy, tj. wolę stron wywołania określonych skutków prawnych w postaci uszczuplenia majątku dłużnika.

Rozbieżności w judykaturze Sądu Najwyższego wzbudziła natomiast kwestia dopuszczalności skargi pauliańskiej w odniesieniu do czynności obejmującej „zgodny wniosek" o dokonanie podziału majątku wspólnego żony dłużnika, tj. zaaprobowany przez żonę dłużnika sposób podziału majątku wspólnego, powodujący nabycie przez nią na własność składników majątku wspólnego. W powołanym już wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 października 1995 r., III CRN 40/95, wyłączono dopuszczalność skargi pauliańskiej w tym zakresie, natomiast odmienne stanowisko przyjęto w motywach wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2008 r., V CSK 163/08. Dla uzasadnienia pierwszego stanowiska eksponowano, najogólniej biorąc, cechę jurydycznej niesamodzielności skutków prawnych „zgodnego wniosku" w sferze prawa materialnego (samodzielność tę bowiem eliminuje sam przebieg postępowania o podział, kończący się rozstrzygnięciem konstytutywnym Sądu). Interpretację drugą wsparto przede wszystkim taką argumentacją, że wierzyciel nie może być w gorszej sytuacji, gdy do zniesienia współwłasności dochodzi w postępowaniu sądowym, skoro możliwe byłoby zniesienie umowne współwłasności, a wówczas aktualność ochrony pauliańskiej wierzyciela już nie budzi wątpliwości. Jeżeli jednym ze współwłaścicieli jest dłużnik, to określony sposób zniesienia współwłasności w postępowaniu sądowym może doprowadzić do pokrzywdzenia wierzyciela w rozumieniu art. 527 § 2 KC.

W piśmiennictwie prawniczym, zarówno przedwojennym, jak i współczesnym, dopuszcza się możliwość zaskarżenia skargą pauliańską czynności procesowej zawierającej „zgodny wniosek" stron złożony w postępowaniu działowym, eksponując zarazem potrzebę zapewnienia wierzycielowi takiej ochrony także wówczas, gdy dłużnik wykorzystuje instrument postępowania sądowego w celu uniknięcia zakwestionowania przez wierzycieli skuteczności umowy pauliańskiej lub ugody zawartej przez strony w toku postępowania o podział majątku, dział spadku i zniesienie współwłasności.

Jeżeli w judykaturze i piśmiennictwie pojawiła się jednak interpretacja dopuszczająca przedmiotowe poszerzenie zakresu skargi pauliańskiej i możliwość obejmowania nią także niektórych czynności procesowych „o podwójnych skutkach prawnych", to z pewnością u podstaw tej trafnej interpretacji leży założenie o potrzebie udzielania wierzycielom ochrony pauliańskiej także w takich sytuacjach, w których do uszczuplenia majątku dłużnika dochodzi przy wykorzystaniu innych niż „czynność prawna" środków prawnych, wywołujących jednak zbliżone skutki prawne. Sam sposób podziału majątku wspólnego oraz postawa innych współwłaścicieli (uczestników postępowania sądowego) stanowić mogą ewidentny przykład takich sytuacji. Intensyfikacja obrotu prawnego i obserwowane w praktyce próby wyszukiwania przez dłużników „słabych punktów" konstrukcyjnych skargi pauliańskiej (m.in. właśnie w zakresie postępowań działowych, art. 622 KPC), skłaniają do zdecydowanego poparcia interpretacji zmierzających do zapewnienia skardze pauliańskiej odpowiedniej efektywności prawnej de lege lata przy zachowaniu jej zasadniczych elementów konstrukcyjnych.

Powstaje kwestia prawnego ujęcia przedmiotu zaskarżenia skargą pauliańską w związku ze złożeniem „zgodnego wniosku" o podział w rozumieniu art. 622 KPC Przedmiot taki powinien być bowiem odpowiednio zindywidualizowany w wyroku pauliańskim, m.in. z racji prawnych konsekwencji tego wyroku przewidzianych w art. 531 § 1 KC.

Aktualność skargi pauliańskiej w omawianym zakresie można rozważać, rzecz jasna, tylko wtedy, gdy uszczuplenie majątku dłużnika w toku postępowania działowego pojawia się po nastąpieniu pewnej typowej sekwencji zdarzeń: złożenie wniosku o podział (inicjującego postępowanie działowe), zaaprobowanie tego wniosku (odnośnie do samego podziału i sposób podziału) przez uczestników postępowania oraz konstytutywne orzeczenie sądu odpowiadające merytorycznie treści zgodnego wniosku współwłaścicieli. Wprawdzie wniosek i jego aprobata ujawnia wolę uczestników postępowania dokonania odpowiedniego przesunięcia (transferu) majątkowego, ale przesunięcie takie następuje zawsze dopiero w wyniku wydania konstytutywnego orzeczenia działowego. Oznacza to, że orzeczenie to pozostaje niezbędne dla wywołania skutków prawnych w sferze prawa materialnego a „zgodny wniosek" uczestników postępowania wywiera takie skutki jedynie pośrednio. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 października 1995 r., III CRN 40/95, przyjęto, że wskazane znaczenie prawne orzeczenia działowego eliminuje właśnie możliwość objęcia skargą pauliańską „zgodnego wniosku" współwłaścicieli w rozumieniu art. 622 KPC. Wierzyciele nie mogą bowiem być „pokrzywdzeni" orzeczeniem sądowym znoszącym współwłasność (wspólność majątkową małżeńską).

Wzgląd na wcześniej wyrażoną potrzebę wzmożenia efektywności prawnej skargi pauliańskiej, przy zachowaniu jej zasadniczych elementów konstrukcyjnych określonych w art. 527 i n. KC, uzasadnia dostrzeganie we wspomnianej sekwencji zdarzeń - konwencjonalnie rzecz ujmując - strukturalnie rozbudowanego zdarzenia, w wyniku którego dochodzi do efektu właściwego dla fraudacyjnych czynności prawnych dłużnika (art. 527 KC), tj. do uszczuplenia majątku dłużnika z możliwością pokrzywdzenia wierzycieli. Tym zdarzeniem jest czynność procesowa o podwójnych skutkach prawnych (procesowych i materialnoprawnych), a więc zgodny wniosek współwłaścicieli (dłużnika i pozostałych uczestników postępowania działowego), uwzględniony następnie w postanowieniu działowym. Można by tu mówić o pewnym „surogacie" czynności prawnej, przynajmniej w zakresie, w którym dochodzi jednak (choć pośrednio) do wywołania skutków prawnomaterialnych zamierzonych przez uczestników postępowania działowego, w tym też - przez dłużnika. Efekt pokrzywdzenia wierzycieli można wówczas łączyć nie tylko z samym orzeczeniem działowym, ale odpowiednio rozbudowanym stanem faktycznym, w którym decydujące znaczenie ma jednak element oświadczenia woli uczestników postępowania działowego. Co więcej, istotne jest tu także odpowiednie związanie Sądu treścią zgodnego wniosku uczestników postępowania, jeżeli spełnia on wymagania przewidziane w art. 622 § 2 KPC.

Przy prezentowanym ujęciu prawnym przedmiotu zaskarżenia skargą pauliańską zostają zachowane wszystkie elementy konstrukcyjne tej skargi. Jeżeli nawet „zgodny wniosek" wywiera - jak wspomniano - jedynie pośrednio skutki w sferze prawa materialnego, to skutki te odzwierciedlają jednak wolę uczestników postępowania (w tym też - dłużnika) dokonania stosownego uszczuplenia majątku dłużnika. Uczestniczenie w postępowaniu działowym różnych podmiotów pozwala na skonstruowanie kierunków podmiotowych przesunięć majątkowych, typowych dla skargi pauliańskiej: dłużnik - osoba trzecia (kilka takich osób). W razie wystąpienia (obiektywnych i subiektywnych) przesłanek roszczeń pauliańskich mogą one być skierowane wobec tych osób (art. 531 § 1 KC), aczkolwiek - rzecz jasna - jedynie w zakresie dotyczącym materialnoprawnych skutków kwestionowanej czynności procesowej zawierającej „zgodny wniosek" w rozumieniu art. 622 KPC. Roszczenia pauliańskie nie mogą, oczywiście, modyfikować procesowych skutków tej czynności. Wyrok pauliański przeciwko osobie trzeciej (współwłaścicielowi) będzie uzasadniał możliwość prowadzenia egzekucji wobec tej osoby (art. 532 KC), natomiast nie będzie miał żadnego wpływu na prawomocne postanowienie wydane w toku postępowania działowego.

Przepis art. 534 KC wiąże początek biegu terminu wniesienia skargi pauliańskiej z datą dokonania zaskarżonej czynności prawnej. Rozwiązanie takie nie może być wprost przyjęte w odniesieniu do czynności procesowej zawierającej „zgodny z wniosek" w rozumieniu art. 622 KPC, ponieważ - jak wspomniano - do uszczuplenia majątku dłużnika prowadzi ostatecznie złożony stan faktyczny, którego ostatnim (i niezbędnym) elementem pozostaje konstytutywne orzeczenie sądu w postępowaniu działowym. Rozpoczęcie biegu terminu przewidzianego w art. 534 KC należy zatem łączyć z pojawieniem się właśnie tego elementu a ściślej - z uprawomocnieniem się postanowienia działowego.

W konsekwencji należy stwierdzić, że wierzyciel może na podstawie art. 527 § 1 KC zaskarżyć czynność procesową zawierającą zgodny wniosek dłużnika i pozostałych uczestników postępowania o podział majątku wspólnego, o dział spadku i zniesienie współwłasności, jeżeli w wyniku uwzględnienia tego wniosku przedmioty majątkowe objęte podziałem zostały nabyte przez uczestników postępowania niebędących dłużnikami. Przewidziany w art. 534 KC termin do wniesienia skargi pauliańskiej biegnie wówczas od dnia uprawomocnienia się postanowieniem działowego. Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 17 czerwca 2010 r. III CZP 41/10

W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.

Z wyrazami szacunku.

Dodaj komentarz