Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Przedmioty (grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami i inwentarzem) wraz z prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, są gospodarstwem rolnym nie tylko wtedy, gdy aktualnie stanowią zorganizowaną całość gospodarczą, ale również wówczas, gdy potencjalnie mogą ją stanowić. Natomiast najistotniejszym składnikiem gospodarstwa rolnego - w sensie przedmiotowym - jest grunt rolny. Bez niego nie może istnieć gospodarstwo rolne. Występowanie pozostałych składników tego gospodarstwa, nie jest konieczne dla bytu samego gospodarstwa. Zważyć należy, iż ocena charakteru prawnego nieruchomości podlegającej działowi spadku w celu ustalenia, czy stanowi ona gospodarstwo rolne, do której działu będą miały zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego dotyczące gospodarstw rolnych, powinna być dokonywana w oparciu o plan zagospodarowania przestrzennego, a w jego braku kataster - do czasu przekształcenia ewidencji gruntów i budynków w kataster nieruchomości przez pojęcie katastru należy rozumieć ewidencję gruntów.
Według definicji gospodarstwa rolnego, nie jest więc istotne czy aktualnie – w chwili podziału – grunty te stanowią zorganizowana całość gospodarczą. Istotne jest, aby chociaż potencjalnie mogły taką zorganizowana całość stanowić. Nie jest też konieczne, aby oprócz gruntów rolnych lub leśnych, które stanowią najistotniejszy składnik gospodarstwa rolnego, występowały pozostałe składniki gospodarstwa rolnego.
Ograniczenie dopuszczalności podziału gospodarstw rolnych dotyczy przede wszystkim gruntów rolnych, wraz z ich częściami składowymi. Powinno ono być jednak rozciągane także na przynależności nieruchomości rolnych (urządzenia i inwentarz) służące do prowadzenia gospodarstwa oraz prawa związane z gospodarstwem rolnym. Wyłączenie podziału gospodarstwa rolnego ze względu zasady prawidłowej gospodarki rolnej obowiązuje tylko w trybie sądowego zniesienia współwłasności.
Zasady podziału gospodarstwa rolnego
Ustawodawca dokonał hierarchicznego uszeregowania sposobów zniesienia współwłasności, a także kryteriów decydujących o wyborze danego sposobu. Kwestia zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego, w tym wchodzących w jego skład nieruchomości została przez ustawodawcę potraktowana w sposób szczególny. W tym kontekście wskazać należy, iż jako podstawowy, preferowany sposób wyjścia ze współwłasności, ustawodawca ustanowił podział fizyczny rzeczy, różnicując jedynie przesłanki, które przemawiają przeciwko takiemu sposobowi zniesienia współwłasności. W odniesieniu do gospodarstwa rolnego – co zostało potwierdzone i utrwalone w orzecznictwie – dopiero jeśli jego podział między współwłaścicieli byłby sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, sąd winien odstąpić od podziału i przyznać to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele, a w braku takowej zgody, temu ze współwłaścicieli, który będzie spełniał kryteria podmiotowe. W konkretnych wypadkach zniesienia współwłasności należy zatem w pierwszej kolejności dokładnie rozważyć, czy podział fizyczny gospodarstwa, a przede wszystkim podział wchodzących w jego skład nieruchomości rolnych, znacznie pogorszy warunki gospodarowania co najmniej jednego ze współwłaścicieli. Celem obiektywnej oceny powinna być w tej sytuacji odpowiedź na pytanie, czy mimo podziału gospodarstwa rolnego uczestnik postępowania decydujący się na prowadzenie działalności rolniczej będzie miał możliwość prowadzenia na wydzielonych nieruchomościach rolnych gospodarstwa rolnego zgodnie z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej.
Podział fizyczny gospodarstwa rolnego
Sąd zawsze rozważa zawsze czy istnieje fizyczna i prawna możliwość podziału działek (możliwość dojazdu, dostępu do drogi publicznej), czy będzie możliwe prawidłowe korzystanie z nieruchomości przyznanej dotychczasowemu współwłaścicielowi ze względu na jej usytuowanie wobec nieruchomości przyznanej innemu dotychczasowemu współwłaścicielowi (wielkość, kształt działek, położenie). Często się zdarza, że zaproponowany przez uczestników postępowania podział fizyczny gospodarstwa spowoduje, iż powstałe na skutek podziału działki nie będą mogły funkcjonować jako samodzielne gospodarstwa rolne. Zatem podział gospodarstwa jest wtedy ekonomicznie i rolniczo nieuzasadniony. Przyznanie go w całości wtedy jednej osobie zapewni w ostatecznym wyniku samodzielność i żywotność gospodarstwa, a tym samym lepsze efekty ze oraz wyższą produkcję, niż miałoby to miejsce w razie podziału.
Podział fizyczny nie jest sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej w odniesieniu do konkretnego gospodarstwa rolnego funkcjonującego w określonych okolicznościach, a mianowicie gospodarstwa nie posiadającego zdolności do samodzielnej produkcji. Sprzeczność zachodzi wtedy, gdy zasady racjonalnej gospodarki wynikające z przesłanek ekonomiki rolnictwa przemawiają przeciwko podziałowi, np. gdyby podział miał prowadzić do całkowitej likwidacji działalności produkcyjnej gospodarstwa albo do istotnego jej ograniczenia. Niezależnie od tego dopuszczalność podziału gospodarstwa rolnego musi być też zawsze oceniana przez pryzmat zgodności z prawem.
Przyznanie gospodarstwa rolnego jednej osobie
Jeżeli zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli byłoby sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, sąd przyzna to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na którego wyrażą zgodę wszyscy współwłaściciele. W razie braku zgody wszystkich współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który je prowadzi lub stale w nim pracuje, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego współwłaściciela. Jeżeli warunki te spełnia kilku współwłaścicieli albo jeżeli nie spełnia ich żaden ze współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia. Na wniosek wszystkich współwłaścicieli sąd zarządzi sprzedaż gospodarstwa rolnego. Sprzedaż gospodarstwa rolnego sąd zarządzi również w wypadku niewyrażenia zgody przez żadnego ze współwłaścicieli na przyznanie mu gospodarstwa
Prowadzenie gospodarstwa rolnego
Przez prowadzenie gospodarstwa rolnego należy rozumieć kierowanie (zarządzanie) nim (podejmowanie decyzji produkcyjnych i innych związanych z gospodarstwem). Prowadzenie gospodarstwa rolnego połączone jest z reguły z zamieszkiwaniem w tym gospodarstwie i osobistą w nim pracą, jednak nie są to elementy konieczne dla przyjęcia, że dany współwłaściciel prowadzi gospodarstwo. Można nawet prowadzić gospodarstwo za pośrednictwem innych osób, którym wydaje dyspozycje związane ze zwykłym zarządem. Jeżeli jednak współwłaściciel oddaje gospodarstwo np. w dzierżawę albo zleca prowadzenie go na jego rachunek, to nie jest już prowadzącym gospodarstwo.
Tylko wtedy, gdy interes społeczno-gospodarczy przemawia za innym współwłaścicielem, sąd musi odstąpić od kryterium prowadzenia gospodarstwa lub stałej pracy w nim. Interes społeczno-gospodarczy należy w tym kontekście odnieść do obiektywnych czynników warunkujących produktywność gospodarstwa rolnego. W zakresie interesu społeczno-gospodarczego nie mieści się natomiast interes ściśle osobisty jednego ze współwłaścicieli ani tym bardziej interes majątkowy.
Gwarancja należytego prowadzenia gospodarstwa rolnego
Jeżeli gospodarstwo rolne prowadzi lub stale w nim pracuje kilku współwłaścicieli albo żaden z nich, sąd przyzna gospodarstwo temu, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia, np. wskazuje na to jego dotychczasowe postępowanie, rodzaj wykonywanego zawodu, wykształcenie, wiek, sprawność fizyczna i zaradność życiowa. Okoliczność ta może być wykazana wszelkimi środkami dowodowymi i nie wymaga opinii biegłego. Sąd rozstrzygający sprawę powinien wziąć pod uwagę konieczność zachowania odpowiedniej struktury agrarnej gospodarstwa rolnego, poprawy jego efektywności i wyników ekonomicznych, co pozostaje w ścisłym związku z potrzebą uwzględnienia interesów bytowych wszystkich współwłaścicieli gospodarstwa rolnego. Sąd nie może zarządzić sprzedaży gospodarstwa rolnego, póki wchodzi w grę przyznanie gospodarstwa jednemu ze współwłaścicieli. Jedynie na żądanie wszystkich współwłaścicieli sąd zarządzi sprzedaż gospodarstwa rolnego.
Opinia biegłego
Zasięgnięcie opinii biegłych jest obligatoryjne nie tylko co do formy podziału, ale także co do samej dopuszczalności podziału gospodarstwa rolnego. Ma to związek z patronującą podziałowi gospodarstwa rolnego zasadą prawidłowej gospodarki rolnej, dla której przeszkodą, wymagającą posiadania wiedzy specjalistycznej, może być sam podział jako taki, jak również sposób podziału nie uwzględniający wszystkich okoliczności, do których należy zaliczyć m.in. usytuowanie gruntów rolnych w stosunku do budynków mieszkalnych i gospodarczych jak również poszczególnych, odrębnie położonych gruntów względem siebie, dogodność dojazdu, planowany sposób wykorzystania gruntów rolnych, techniczne możliwości faktycznego prowadzenia gospodarstwa rolnego oraz dotychczasowe zaangażowanie w jego prowadzenie przy uwzględnieniu priorytetowego traktowania współwłaściciela, który dotychczas nim się zajmował.
Okoliczność, że gospodarstwo rolne składa się z kilku wydzielonych ewidencyjnie działek oraz, że dla różnych części gospodarstwa powadzone są odrębne księgi wieczyste niewątpliwie sprzyja technice podziału jednakże nie ma istotnego znaczenia dla oceny, czy wydzielone, przy zastosowaniu tego kryterium, gospodarstwa gwarantują racjonalne prowadzenie każdego z nich i nie może przesądzać o zaniechaniu korzystania przez Sąd z opinii biegłych.
Przykładowo ze sprawy sądowej
Wobec braku zgody pozostałych współwłaścicieli na przyznanie gospodarstwa jednemu z nich, Sąd, na podstawie zebranego w sprawie materiału dowodowego, stwierdził, że to wnioskodawczyni, a nie uczestnik postępowania stale pracowała wraz z mężem w gospodarstwie, nie tylko własnym, ale i spadkowym, świadcząc pomoc trwale w pracy na roli rodzicom jeszcze zażycia ojca stron. Po jego śmierci natomiast, przez około jednego roku uprawiała pole, następnie na polu zasiała trawę w celu jej koszenia, suszenia i zbioru na siano dla zwierząt hodowanych, na co matka stron wyrażała zgodę. Sad wskazał, że pomijając zwykłą pomoc rodzinną, to wnioskodawczyni z rodziną pracowała w gospodarstwie rodziców. Sąd stwierdził nadto, że wnioskodawczyni spełnia wymogi przyznania jej tego gospodarstwa z art. 214 § 2 k.c., gdyż jako wyspecjalizowany rolnik od dawna prowadzący własne specjalistyczne gospodarstwo daje najlepszą gwarancję prawidłowego jego prowadzenia.
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
